NO 149 ANIVERSARIO DE MORALES. MORALES E O TEATRO DE VILAFRANCA (I)

Ao se cumprir hoxe, 17 de setembro, o 149 aniversario do nacemento de Antonio Fernández Morales quixeramos contribuír humildemente á celebración desta data.  Na conta atrás do 150 aniversario, que se celebrará debidamente no 2017, hoxe comezamos a publicación na rede dun pequeno traballo de investigación sobre o autor e a súa relación coa creación dunha Sociedade de Teatro en Vilafranca do Bierzo, Trátase dun artigo que saiu editado na Revista do Instituto de Estudios Bercianos que imos reproducir íntegro en catro entradas que irán aparecendo consecutivamente neste blog.

O TEATRO ROMÁNTICO DA CAPITAL HISTÓRICA DO BIERZO

E OS SEUS SOCIOS FUNDADORES ENRIQUE GIL E FDEZ. MORALES

 Héctor M. Silveiro Fernández

Entrando logo na villa

franca, garrida, sencilla

que honores ten de ciudá,

un castillo hacia Castilla

o viaxeiro atopará.

Atopará dulce trato,

que regale seus deseos;

tertulias, bailes, boato,

café, teatro, paseos

e cuanto pode ser grato.

                                  Villafranca y a vendima.

Traballando para unha comunicación na celebración do 150 aniversario da publicación dos “Ensayos poéticos en dialecto berciano” (1861) no transcurso das sesións da VI Escola Fermín Penzol (1), que xirou arredor da figura de Antonio Fernández Morales, foi cando atopamos, e logo demos a coñecer, un novo vínculo deste pouco difundido cantor do Bierzo coa nosa vila e co seu teatro: o de ser un dos seus fundadores. Quixeramos dedicarlle pois, a este gran poeta este pequeno texto e, na súa homenaxe,  escribilo no dialecto que utilizou nos seus poemas, ademais de facer uso do mesmo pola convicción e compromiso persoal con esta lingua histórica do Bierzo, que el reivindicou con valentía, a pesar de ser desprezada por muitos, sabedor de que constitúe unha das fontes da nosa riqueza patrimonial máis poderosa, parte esencial da idiosincrasia e sinal de identidade da nosa comarca. Aínda hai outra razón máis. Este texto, hoxe reformulado, estaba pensado para ser publicado nun número anterior da Revista de Estudios Bercianos, pero daquela chegou tarde. Ao demorarse a súa edición, emprendemos unha nova redacción que resultou coincidir no tempo coa celebración do Ano romántico, cando toda a comarca lembra a Enrique Gil, ese relevante home das letras bercianas que como unha pertinaz sombra parece perseguir e ocultar o brillo do cantor do Bierzo en galego, Fernández Morales, a quen inicialmente dedicaramos en exclusiva este artigo. A figura do autor cacabelense volveuse a ensombrecer, unha vez máis, ata o punto de ter que compartir a dedicatoria deste traballo con Enrique Gil y Carrasco. Para lograr logo un difícil equilibro no que a omnipresencia de Gil, o cantor do Bierzo en castelán, impida eclipsar a espléndida figura do cantor dos Ensayos poéticos en dialecto berciano, optamos pois por manter o uso desta última fala no presente escrito. 

A historia do Teatro no Bierzo atópase a todas luces incompleta, pouco estudada e lixeiramente desenfocada. Isto ocorre, en gran medida, polo tratamento desafortunado que, ata o de agora, veu recibindo en diversos estudos e aproximaciois existentes que puidemos ler e nas que se fala con desatino do Teatro e das artes escénicas en Vilafranca. Parten de dous erros: descoñecer a antigüidade do noso teatro e ignorar a existencia dunha Sociedade de Teatro na vila, que aínda que naceu con posterioridade a existente en Ponferrada, mantense esquecida a pesar de que a vila do Burbia e o Valcarce diferénciase da capital do Sil por ter conservado en activo o seu teatro romántico ata os nosos días, posto que o teatro romántico ponferradino, coetáneo do noso, desgraciadamente desapareceu nos anos sesenta do século XX. Con este traballo quixemos comezar a corrixir ese desequilibrio notorio a través da posta en valor que trata de aportar documentación sobre a fundación deste elemento patrimonial e cultural tan destacado do Bierzo como é o Teatro Vilafranquino. Desde a súa creación, coma un corazón cultural moi sensible ao sentir dos bercianos, marcou o latexar desta vila e da contorna ao longo de máis de dous séculos e medio. Os seus sentires e pesares, fixéronse presentes enriba do seu escenario, onde tiveron lugar desde 1843 unha chea de grandes festexos, celebraciois e loas.  Servirán estas palabras de memoria agradecida aos seus fundadores.

Finalmente manifestaremos un desexo: este espazo cargado de historia ben podería levar o nome de Enrique Gil y Carrasco, non tanto por ser o poeta e novelista romántico natural da vila máis coñecido, como por ser un dos mellores críticos teatrais da época asentado en Madrid e, á vez, figurar como socio fundador da denominada “Sociedad de Teatro de Villafranca”. Puntualicemos esta última aseveración. Gil figurará entre os socios desta sociedade grazas a un amigo seu que, así mesmo e en xustiza, debemos lembrar como un dos promotores desta loable iniciativa. Deste personaxe, do que, polo de agora, emulando certas tramas teatrais, teñan a amabilidade de permitirnos non desvelar o seu nome, adiantaremos xa que a súa amizade ten gran transcendencia á hora de reinterpretar a biografía do autor da violeta (asunto que como poden supoñer non pode ser obxecto central do presente traballo). Non cabe dúbida de que o feito de que Enrique Gil pertenza a dita Sociedade vilafranquina desminte, unha vez máis, todo o dito e escrito acerca da “antipatía” cara á vila na que nacera e da que reiteradamente falan autores tan prestixiosos como J.L. Picoche ao que neste punto emendamos humildemente.(2)

Aspecto actual do Teatro de Vilafranca do Bierzo.

A VILAFRANCA QUE VEU NACER  UNHA SOCIEDADE DE TEATRO

O documento central que nos moveu a escribir este apuntamento para a Historia do teatro no Bierzo remítenos a 1843, mediados do século XIX. Son os “Estatutos de la Sociedad de Teatro de Villafranca” nos que aparecen como socios precisamente os autores xa citados, Enrique Gil e Fernández Morales. Foi a casualidade a que trouxo ata as nosas maos este e outros documentos que gardan unha estreita relación coa vida política e cultural de Vilafranca do Bierzo, e os que nos van permitir realizar esta pequena e particular aproximación á historia local desta vila a través do seu teatro (3). Lembremos que como consecuencia das guerras napoleónicas e as novas ideas que se respiraban en toda Europa, a Vilafranca señorial do Marquesado entra no século XIX, época convulsa e aberta a cambios, acariñando o soño de ser capital de provincia. Como é sabido, no Trienio Liberal chegouno a ser por pouco tempo e de xeito un tanto circunstancial. Era tempo de reivindicaciois e promoción de sociedades. A pouco coñecida Sociedade Patriótica de Vilafranca en 1820 solicitara unha Universidade para a vila, e xa antes, a notable presenza dos abades constitucionalistas da Colexiata, anunciaban que algo estaba mudando e que, aquel soño provincial para o Bierzo e Valdeorras, podía ser realidade. A desaparición dos señoríos, o impulso do comercio e das comunicaciois eran necesidades obvias a reivindicar pola burguesía. Non é de estrañar que un home como o pai de Enrique, Juan Gil, buscase acomodo neste lugar que aspiraba a convertese en capital e que nel presenciemos a evolución dese absolutista convencido cara a posiciois liberais, movido polo interese de chegar a ser nomeado tesoureiro da nova e recentemente creada “Diputación Provincial de Villafranca” (4).

A fortaleza das conviciois dos veciños desta vila amosouse no destacado núcleo liberal capaz de resistirse coas armas á entrada dos realistas que, a pesar de todo, conseguirían restaurar a Fernando VIII. Coa volta ao absolutismo, o trono deu pulo as inevitables persecuciois ideolóxicas e purificaciois, tamén o soño daquela vila liberal foise ao traste. Logo, á morte do monarca, complícase o conflito coas guerras carlistas que a situaron claramente no bando Isabelino e liberal,  combatendo o Carlismo con afouteza e, máis tarde, comezou un proceso lento de transformación e de disputas entre progresistas e moderados, onde, a pesar de todo, a arela da capitalidade une a varias xeraciois de nativos e residentes interesados na prosperidade de Vilafranca e do Bierzo. Entre aqueles novos residentes está a familia de Antonio Fernández Morales, como veremos.  Mediado o século, esta poboación non se desprenderá das súas ambiciosas aspiraciois, nin dese espírito romántico, dado ao emocional e apaixonado. De ambos sentires participarán os nosos autores, Enrique e Antonio, e os dous darán testemuña escrita do seu compromiso. É o momento no que nace a Sociedade do Teatro.

Antes de introducirnos de cheo no retrato desa época que latexa cunha emoción palpable no propio documento, centro de interese deste traballo, cremos interesante reparar brevemente nos antecedentes da actividade dramática na vila do Burbia, volvendo a vista cara atrás. Para elo botaremos mao doutro texto que nos aporte luz sobre os momentos previos á localización do Teatro Vilafranquino na actual Praza Maior.

OS PRECEDENTES: ACTIVIDADE TEATRAL ANTERIOR AO SÉCULO XIX

Cando Antonio aínda era un estudante de Filosofía no Seminario astorgano, baixo da tutela do bispo liberal D. Félix Torres Amat, o mozo xa destacara como sarxento da Guardia Nacional en Cacabelos onde residira desde moi pequeno e entre xogos, cantos e contos comezara o seu coñecemento da fala popular do Bierzo. Comezaría ao pouco a súa formación militar en Valladolid,  sendo destinado máis tarde na infantería do Exército do Norte (Tui, Coruña...).  Sabemos que aquel novo e flamante capitán residiría por tempadas en Vilafranca. Efectivamente o poeta vive nesta vila intermitentemente na casa dos seus padres a longo da década dos corenta do século XIX, como recentemente confirmamos grazas a un dos restauradores da súa figura,  J. A. Balboa de Paz. Esta capital histórica e cultural con toda seguridade foi unha fonte de inspiración evidente para varios dos seus poemas (5).

Aquela mañá, Antonio saíra da casa cunha sensación reconfortante. Gozaba dun permiso e, tras dun longo tempo fóra do Bierzo, camiñaba dende o pontón da Barburiña cara á Praza Maior da vila. Os seus padres instalaranse había pouco nesta “villa que honores ten de ciudá” como un síntoma máis da prosperidade, das perspectivas e afáns da familia, que tivera anteriormente unha botica en Cacabelos e que trasladaran de aló para eiquí. Era día de feira e a praza do Campairo xa estaba chea de verduras, legumes, leña e palla, as rúas e as tabernas estaban moi concorridas.  No medio da Praza da Constitución Fernández Morales foi abordado por dous bos amigos do seu padre, D. Joaquín Saavedra e D. Manuel Díaz Maroto, influentes señores da política local coñecedores da valía daquel flamante capitán, liberal e isabelino.  Tras dun caloroso saúdo de benvida iniciaron unha conversa afable. Antonio soubo que viñan de compartir, había só uns meses, o pasado 11 de xullo de 1842, unha cordial e distinguida cea na vila: nada máis e nada menos que coa S. M. o Infante D. Francisco de Asís, ao que ofreceran un refresco e aloxamento na casa de D. Antonio María Toledo (6).

Aquelas persoas relevantes na vida política e cultural da vila e da provincia, promotores da capitalidade da vila, aos que tamén se sumaron Ramón Abaunza e o seu cuñado, D. Joaquín del Pino, recentemente chegado desde Madrid, íanlle propoñer acto seguido formar parte da súa Sociedade de Teatro. Faláronlle entón de establecer unha categoría de socios correspondentes, á que se acollería para pertencer á Sociedade, dados os períodos nos que estaba ausente por mor do seu servizo no Rexemento de Infantería e seguros de que a súa carreira militar aínda lle gardaría máis importantes destinos que o afastarían do Bierzo longas tempadas.  Polo que se ve, a súa personalidade, gustos literarios (talvez o escoitaran recitar xa algún dos seus poemas) e calidade humana, non pasaban desapercibidas en Vilafranca.

A vila, aínda que realmente fora por pouco tempo capital da Provincia chamada de Villafranca (7) de feito, seguira exercendo como tal para toda a contorna e con ese vigor romántico persistira nesa disposición política pilotada dende o propio goberno municipal.  Albergaba efectivamente unha interesante vida política e económica, á vez que unha substanciosa actividade cultural. Só temos que botar unha ollada, como faremos un pouco máis adiante, aos Estatutos citados para constatar unha nómina importante de autores que coinciden por estas datas no seu teatro.  Pero volvamos ao noso capitán, que é moi posible tratase de saber no seu faladoiro, os pormenores das obras do novo teatro e do acondicionamento do edificio da Casa Consistorial que se estaban acometendo e, curioso como era, preguntaríalles onde se facían representaciois teatrais de vello, se existían outros espazos na vila onde se representaran comedias con anterioridade.

 Os precedentes inmediatos á localización do teatro na Praza Maior aparecen documentados de xeito indirecto nun pequeno documento de dúas folliñas que tivemos ocasión de consultar a través dunha copia mecanografada, seguramente por Alberto Álvarez de Toledo, non hai moito tempo (8). Nesas follas descríbese a evolución da propiedade e usos do edificio que os veciños hoxe coñecemos como “Hotel Comercio”, un edificio que xunto a súa horta e anexos ocupan unha importante superficie e un lugar destacado e extenso dentro do casco histórico de Vilafranca. Aínda que leva xa uns anos pechado como establecemento hostaleiro, sería o hotel máis antigo da vila. A súa antigüidade está constatada nun rótulo que presenta na súa entrada principal:  HOSTAL COMERCIO: CASA FUNDADA EN EL S. XV.

Entrada do Hostal Comercio 

 O documento antedito indícanos que Gómez Ares de Valcarce, que efectivamente viviu no século XV, legara estas propiedades a súa filla Dª María de Valcarce, como consta no seu testamento que data de 1525. O home desta, Juan Freire de Andrade, viúvo xa, redacta o seu testamento no ano 1548, dispoñendo ambos esposos que este edificio pase a mans do seu fillo, Luis Freire de Andrade.  Pouco despois, o 18 de novembro de 1552, Luis Freire de Andrade vendeullo a D. Fadrique Álvarez de Toledo Osorio, terceiro Marqués de Vilafranca, inmoble que aparece no documento de compra-venda conxunto así descrito: “unas casas principales con su huerta y corrales y lagar y todo lo a ellas anejo y perteneciente, que yo tengo y poseo, mías propias en la Villa de Villafranca, junto a la fortaleza de ella y que han por linderos, de la parte de arriba, la dicha fortaleza y por las traseras la cerca de dicha Villa y fortaleza, y por delante la calle pública que llaman del castillo…”

As propiedades pasan en 1573 ao irmao do padre do Marqués Don Fadrique, que se chamaba Juan Álvarez de Toledo e, logo, ao segundo fillo, tamén de nome Juan, quen en 1599 llelas arrenda por seis anos ás monxas da Nª Señora de la Laura para as que a duquesa de Alba e irmá do quinto Marqués de Vilafranca, Dª María Álvarez de Toledo y Colonna, pretendía fundar un convento na vila. Transcorridos eses seis anos comezará un litixio ao querer manter ás monxas neste espazo. Finalmente as relixiosas tiveron que marchar a Valladolid onde se funda un mosteiro co mesmo nome, que aínda existe. Namentres, a propiedade vilafranquina da que estamos a falar, permaneceu primeiro como vivenda dos descendentes de Juan Álvarez de Toledo e da súa esposa, Juana de Castro, ata que foi arrendada cara 1650 para diversos fines como ser usada como depósito de sal.

Entre os usos varios deste gran edificio, aparece un espazo, sen precisar en detalle, dedicado a teatro. Estamos falando do século XVII, século no que o teatro era un xénero amplamente estendido e popular (9). A pesar das poucas referencias que se teñen algunha constancia puntual temos de representaciois na Colexiata de carácter paralitúrxico e outras realizadas dentro do ciclo de festexos anuais, tipo Corpus ou semellantes(10). Contamos, por outro lado, cun relatorio que máis adiante comentaremos que enuncia as datas nas que se programaban habitualmente espectáculos en Ponferrada “Carnaval, Pascua de Resurrección, La Feria de Mayo, Fiestas de la Encina y Fiestas de Navidad”.  Podemos supoñer que en Vilafranca, de xeito semellante, se programarían representaciois nesas datas, cambiando as festas e feiras locais, claro está, que tamén na nosa vila terían que sortear por igual os problemas para representar sen censura, pois o bispo de Astorga outorgaba licenza para a realización de funciois teatrais coa obriga de gardar a compostura e de contribuír, cos cartos que se recadasen, a un ben público da localidade ou a beneficencia, sendo supervisado este proceso polas autoridades locais. É de destacar polo tanto a dependencia que tiñan das autoridades eclesiásticas estes festexos.

En todo caso, e volvendo ao edificio do Hotel Comercio en 1835, a casa da que era arrendatario un tal Ángel Gerbolés (11) sufriría un aparatoso incendio. Sabemos, polo documento antes citado, que este señor non tiña arrendada a bodega onde “antes estuvo el teatro”. Logo, antes do século XIX, a actividade teatral en Vilafranca está documentada e tiña un espazo escénico de referencia do que, polo de agora, non contamos con máis testemuñas.

Precisamente cara ao Hotel Comercio anos máis tarde, no mes de marzo de 1847, camiñaba Antonio. Antes de entrar polo seu portalón e subir as amplas escaleiras, lembraría aquela conversa tida anos atrás na praza e que lle viñera á cabeza ao observar as grandes portas que daban aos baixos daquel edificio onde se representaran as obras teatrais en tempos pasados.  Certamente, Fernández Morales acariciaba a atrevida idea de publicar algún dos seus ensaios dramáticos que por mero entretemento levaba a cabo nas súas horas de ocio, e aquel día, a través dunha carta de recomendación, dirixíase a un dos encontros transcendentais da súa vida como autor, segundo confesaba el mesmo (se facemos caso das indicaciois, un tanto literarias de Ramón Carnicer). Ía entrevistarse naquel Hostal co eminente frenólogo Mariano Cubí, que eilí se hospedaba, e grazas ao que nacería, tempo despois, a creación poética en galego do Bierzo de Morales. Morales no Prologo da súa obra editada en 1861 e escrito en castelán di del: “ Tampoco hubiera llevado a cabo la composición de los que ahora me hacen quebrantar aquel propósito, si para ello no hubiera sido vivamente estimulado por mi excelente amigo, el eminente frenólogo y filólogo D. Mariano Cubí y Soler, cuando en años ya remotos tuve la inapreciable satisfación de conocerle. Las reiteradas, honoríficas deferencias de marcada estimación y cordial afecto con que me ha distinguido siempre y mi tan vivo como justo deseo de complacerle, sirvanme ahora de escusa siquiera para abordar unha empresa que, si bien quizá sencilla y facilmente accesible a las ricas dotes y admirables facultades intelectuales de cualquiera de nuestros distinguidos poetas contemporáneos, ha dado en mis manos el pálido resultado ya previsto, corroborando en el terreno de la práctica mis previas desconfianzas y fundados temores.” (12)

Nós pensamos que efectivamente aquel libro vería á luz grazas á amizade de Morales co frenólogo catalán nacida naquela visita ao Bierzo, pero tamén é de subliñar que foi decisivo o contacto fluído que dende 1847 e, polo menos, ata a publicación dos Ensayos poéticos de Morales en 1861, mantiveron por vía epistolar. Isto pode intuírse pola introdución que incluía o libro editado en León e que tiña 35 densas páxinas que foron redactadas polo propio Mariano Cubí despois de intercambiar correspondencia e coñecer así unha serie de composicións e o catálogo de voces que conforman o poemario. Cremos ademais que en 1847 o controvertido personaxe deu unha charla na vila do Burbia non sendo estraño que o fixera no propio Teatro, aínda que deste acto non se nos conserven referencias documentais. Faise tamén obvio que na década dos 40 os veciños da vila sabían que Morales era, nos seus ratos libres, poeta e que gustaba do xénero dramático (se cadra tamén fixera algunha obriña pois el mesmo fala da existencia de “ensayos dramáticos” seus). Esta última afirmación está contrastada coa súa pertenza á Sociedade de Teatro villafranquina da que falaremos a continuación.

( IR A SEGUINTE)

Notas: (1)     Nacera a raíz da nosa comunicación, aínda inédita, titulada : Morales e o Rexurdimento do galego no Bierzo  que tivo lugar no transcurso da VI Escola Permanente Fermín Penzol que organizou a Universidade de Vigo e que se desenvolveu entre o 7 e 8 de outubro do ano 2011 nas localidades de Cacabelos e Ponferrada. Debemos indicar (xa que é o centro de interese deste traballo) que lamentablemente non se realizou ningunha sesión do evento no teatro de Vilafranca debido a unha torpeza dos organizadores e das autoridades locais.

(2)     A nosa comunicación no próximo Congreso Gil y Carrasco que se desenvolverá a partir do 15 de xullo do 2015 na súa vila natal e que logo, de xeito itinerante, pasará por Bembibre e Ponferrada,  terá precisamente como fío condutor a traxectoria en paralelo de ambos bercianos e pretende desentrañar a transcendencia da amizade destes dous personaxes, que ata o de agora era, en gran medida, para os estudosos pouco relevante como consecuencia de descoñecer a súa verdadeira dimensión.

(3)     Habitualmente, Morales utiliza o nome de “Villafranca”, así como tamén a palabra “villa”, pero seguindo os criterios de coherencia filolóxica que levaron ao Padre Sarmiento a usar a grafía procedente do dobre -ll- latino, como un -l- simplificado, por exemplo para dicir “vila” ou “Vilela”, do mesmo xeito, nós usamos a de “Vilafranca”  seguindo ao polígrafo erudito natural do Bierzo e nacido nesta vila. Tamén evitamos usar os apóstrofos típicos do XIX que usaba Fdez. Morales así como unha chea de castelanismos e formas verbais que regularizamos. Colocamos acentos gráficos cos criterios do presente século conservando os plurais en –ois e as palabras acabados en –ao.

(4)     Nun artigo moi interesante e revelador titulado: Una nueva mirada sobre la vida y la obra de Enrique Gil y Carrasco,  publicado no 2001 en edición do Archivo histórico parroquial de la Basílica de Ntra. Sra. de la Encina, o seu autor, Vicente Fernández Vázquez, fai referencia a un litixio que logo acredita cun apéndice documental onde personaxes sinalados do liberalismo de Ponferrada acusan a Juan Gil dun desfalco dando conta da súa peculiar traxectoria vital e o seu paso por Vilafranca “en donde fue (cuando aquella villa era capital) individuo de la sociedad patriótica y solicitó la tesorería de la Diputación Provincial, destino que no obtuvo por falta de fianza...” . os feitos aos que se fai referencia ocorren entre os anos 1820 ao 1823, xusto antes de instalarse toda a familia de Gil en Ponferrada, onde ten lugar dita denuncia que se produce, varios anos máis tarde, no ano 1831.

(5)     Botamos en falta unha boa biografía deste autor e tamén  queda por abordar a súa obra desde diversas perspectivas, a pesar de que contamos xa, grazas ao IEB, cunha importante reedición dos seus Ensayos poéticos en dialecto berciano en 2003, que inclúe aportes moi significativos de J.A. Balboa, Anxo Angueira e Rosario Álvarez. Agora que xa sabemos que foi posible, preguntámonos se coincidirían en Vilafranca ambos cantores do Bierzo, Enrique e o noso  capitán (só dous anos máis novo que Gil) nalgunha desas estancias temporais. Quizais nunca podamos saber se esa circunstancia se deu, pero podemos imaxinar que de producirse este encontro, mesmo terían algunha conversa de carácter literario digna de escoitar.

(6)     As actas municipais pertencentes a ano 1842, que se conservan no consistorio vilafranquino e que puidemos consultar por deferencia da actual Alcaldesa de Vilafranca Conchi López Blanco e Concelleiro de Cultura Luisma P. Gaztelumendi, certifican e detallan o paso pola vila do Infante na data antedita.

(7)     A Provincia que se chamou de Villafranca e que foi proclamada no 22 de xaneiro do 1822, a pesar de que foi derrogada meses despois, tras o regreso do absolutismo, oficiosamente se prolonga ata a nova configuración do Estado aprobada no ano 1833.

(8)     Pensamos que esta copia foi realizada nos anos 90 do século XX e que lla fixo chegar ao meu pai, Héctor J. Silveiro Ares, a raíz dalgunha das súas conversas sobre a historia local, un dos temas favoritos nas dilatadas charlas e azarosos encontros de ambos interlocutores.

(9)     O Século de Ouro da literatura dramática castelá con autores tan prolíficos e coñecidos como Lope de Vega.

(10)  Citadas nas páxinas 37, 38 e 39 do libro da nosa autoría Palillos de madeira. Os Xigantes de Vilafranca do Bierzo editado pola Asoc. Cultural Escola de Gaitas no ano 2010.

(11)  Que se dá a casualidade de que é un familiar meu, dos máis vellos que coñezo por vía materna.

(12)  Con este tópico da humilitas ou de captatio benevolentiae, o noso autor recoñece no Prólogo a insistencia decisiva de Mariano Cubí para que a obra fose editada. Por outra parte, no segundo poema do libro que lle dedica afectuosamente a Cubí, Morales descóbrese efectivamente un escritor xa en galego berciano a altura do ano 1847, pois o poema coincide co seu paso por Vilafranca, como documenta Ramón Carnicer no seu ensaio sobre o controvertido personaxe editado no ano 1969 en Barcelona baixo o título “Entre la ciencia y la magia de Mariano Cubí”, dedicando todo un capítulo a súa estancia en Vilafranca. Ese capítulo, o número 12, foi confeccionado, como confesa Carnicer con máis retranca que rigor, consultando unha única fonte bibliográfica: QUINDóS, Fermín: Memorias (manuscrito inédito en poder del autor).  Carnicer faise eco tamén das palabras do propio Cubí na introdución ao libro que “enfáticamente, hace constar que acaso el berciano habría nacido, vivido y muerto como individualidad idiomológica sin tener ningún monumento escrito, a no haber él incitado Fernández Morales a escribir sus ensayos poéticos”.